A modern view on Kazakh history in the press of royal Russia
DOI:
https://doi.org/10.26577/HJ.2023.v68.i2.08Abstract
Мақаланың мақсаты – орыс зерттеушілерінің журналистік жарияланымдарындағы қазақ тақырыбына талдау жасау және «Түркістан жинағына» топтастырылған Н.С. Лыкошин очерктеріндегі отаршылдық сарын, әскери тыңшы М.И. Венюков жазбаларындағы саяси көзқарас қандай дәрежеде көрініс тапқанын ғылыми сарапқа салу.
Негізгі бағыттары мен идеялары – қазақ халқының 1917 жылғы қазан төңкерiсiне дейiнгi тұрмыс-тiршiлiгiн зерттеп, бiлуде орыс тiлiндегi мерзiмдi басылымдардағы орасан бай жарияланымдардың қазақ журналистикасын зерттеудегі маңызы ғылым үшін үлкен мәнге ие. Осы орайда, «Түркістан жинағындағы» баспасөз материалдар бiржақты қарастырылмай, онда қамтылмай қалған мәселелердi кешендi түрде саралауға ұмтылыс жасалды. Сол тұстағы әртүрлi мерзімді басылымдармен бiрге бiрқатар ғылыми жинақтардағы қазақ даласына қатысты мәлiмет, деректерге барынша көңiл бөлiніп, өзара салыстырыла талдау жасалды.
Зерттеу әдістемесі – «Түркістан жинағындағы» қазақ жерін зерттеу жұмыстары жайындағы журналистік шығармалардың жанрлық ерекшеліктері екшеліп, жинаққа енгізілген орыс газет-журналдарының жарияланымдары баспасөз жанрлары бойынша жүйеленді. «Түркістан жинағына» топтастырылған орыс мерзімді басылымдарында жазылған қазақ халқының ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі әлеуметтік жағдайы жайындағы жарияланымдарға талдау жасалып, газет-журналдар бұл мәселені патшалық Ресейдің отарлау саясатының бір саласы ретінде қарастыруының себептері көрсетілді. Қазақ жерінің қазба байлықтары және табиғат жағдайының орыс мерзімді басылымдарында жазылуы, «Түркістан жинағында» молынан кездесетін қазақ даласына жалпы физика-географиялық сипаттама берілген материалдардың мәніне зер салынды.
Негізгі нәтижелер, талдау және тұжырымдама. Патшалық Ресейдiң Орталық Азияға байланысты жүргiзген саясаты мынадай үш кезеңде жүзеге асырылды. Бiрiншi кезеңде, яғни ХIХ ғасырдың басы мен 40-жылдарына дейiнгi аралықта екi жақ өзара дипломатиялық елшiлер арқылы қарым-қатынас жасап, даулы жәйттердi бейбiт жолмен шешуге әрекет жасады. ХIХ ғасырдың 40-60-жылдарын қамтыған екiншi кезеңде Ресейдiң бұл аймаққа деген саясаты басқаша сипат алып, «көршiге қыр көрсету» түрiне енді. Орта Азия хандықтарына қарсы алғашқы әскери жорықтар жасала бастады. Ал ХIХ ғасырдың 60-жылдарының ортасы мен 80-жылдарына сәйкес келетiн үшiншi кезеңде патша өкiметi дипломатиялық келiссөздер жүргiзуден бас тартып, әскер күшiмен жаулап алуға белсене кiрiсті. Осы туралы деректер жүйеленіп, «Түркістан жинағында» жинақталған орыс баспасөзіндегі осы үш кезеңде өткен оқиғалар жан-жақты қамтылған журналистік шығармалардың мазмұнына талдау жасалды.
Түйін сөздер: Н.С. Лыкошин, М.И. Венюков, қазақ халқының өмірі, публицистикалық еңбектер, очерктер.
References
Campbell, I.W. Russian rule in Central Asia // Routledge Handbook of Contemporary Central Asia, 2021, pp. 26–40.
Sartori, P. (2014). Constructing colonial legality in Russian central Asia: On guardianship // Comparative Studies in Society and History, № 56(2), pp. 419-447.
Schimmelpenninck Van Der Oye, D. (2014). Paul's great game: Russia's plan to invade British India // Central Asian Survey, № 33(2), pp. 143-152.
Schorkowitz, D. Was Russia a colonial empire? // Shifting Forms of Continental Colonialism: Unfinished Struggles and Tensions, 2019, pp. 117–147.
Kök, E. Timurid Monuments as Seen by the Russian Painter Vasily Vasilyevich Vereshchagin (1842-1904): Documentation of the Cultural Heritage in Central Asia // Art-Sanat Dergisi, 2022 (18), с. 263-294.
Levi, Scott C. (2017). The rise and fall of Khoqand, 1709-1876: Central Asia in the global age (Book), pp. 1-288.
Marshall, A. (2006). The Russian general staff and Asia 1860-1917. (Book). King's College London, United Kingdom.
Peterson, M.K. (2016). Engineering Empire: Russian and foreign hydraulic experts in Central Asia, 1887-1917 | [L'Empire et l'ingénierie hydraulique: Les experts russes et étrangers en Asie centrale, 1887-1917] // Cahiers du Monde Russe, № 57(1), pp. 125-146
Weeks, Theodore R. (2006). Managing empire: Tsarist nationalities policy // The Cambridge History of Russia Volume 2: Imperial Russia, 1689-1917, pp. 27-441.
Венюков М.И. Путешествие по окраинам русской Азии. – СПб., 1868. – 526 с. // Туркестанский сб. – 1868. – Т. 9. – С. 1-528.
Венюков М.И. Очерк географических исследований в Азиатской России. – Военный сборник. – 1877. – № 7. – С. 1-81 // Туркестанский сб. – 1878. – Т. 185.
Венюков М.И. Опыт военного обозрения русских границ в Азии. – СПб., 1873. – 441 с. // Туркестанский сб. – 1873. – Т. 55.
Венюков М.И. Опыт военного обозрения русских границ в Азии. – СПб., 1873. – Ч. 2. – С. 321-487. /Продолж. Ч. 1/ + 79 с. Приложений. Библиография: 33 назв. // Туркестанский сб. – 1873. – Т. 56. – Ч. 2. – С. 321-487.
Венюков М.И. Заметки о степных походах в Средней Азии. – Военный сборник. – 1873 // Туркестанский сб. – 1873. – Т. 48. – С. 331-360.
Венюков М.И. Этнографическая карта Азиатской России. Масштаб: в английском дюме 250 верст или 1/10, 500,000. Год издания 1873. – Венюков М. Опыт военного обозрения русских границ в Азии. – СПб., 1873. – Ч. 2 // Туркестанский сб. – 1873. – Т. 56.
Венюков М.И. Население Хивы // Туркестанский сб. – 1873. – Т. 83. – С. 49.
Венюков М.И. Поземельные приобретения и уступки России за 30 лет, 1850-80 гг. – Русская мысль, IV. – С. 131. – Рец.: Северцов. Заметка о наших Средне-азиатских владениях. – Слово. – 1880. – № 8 // Туркестанский сб. – 1881. – Т. 275. – С. 96-103.
Венюков М.И. – Русская мысль. – 1893. – №5.
Венюков М.И. – Русская мысль. – 1897. – 3 книга. – С. 60.
Венюков М.И. Туркестанские вопросы. – Русская мысль. – 1899. – №9 // Туркестанский сб. – 1907. – Т. 438. – С. 85-91.
Голодная степь, 1867-1917. История края в документах. – М., 1981. – С. 187-188.
Комаров П. Еще о колонизации Сыр-Дарьинского побережья. – Туркестанские ведомости. 1903. – № 100 // Туркестанский сб. – 1907. – Т. 440. – С. 79-81.
Комаров П. Из киргизских поверий. – Туркестанские ведомости. – 1905. – № 150 // Туркестанский сб. – 1907. – Т. 440. – С. 94-96.
Комаров П. Каракульские овцы в Чимкентском уезде. – Туркестанское сельское хозяйство. – 1907. – № 1 // Туркестанский сб. – 1908. – Т. 455. – С. 127-128.
Комаров П. Киргизские пастухи. – Туркестанские ведомости. – 1907. – № 17 // Туркестанский сб. – 1907. – Т. 435. – С. 49-50.
Кузнецова А.В. М.И. Венюков о методах освоения русского Туркестана // http://new.hist.asu.ru/biblio/zalk/119.
Лыкошин Н. Очерк археологических изысканий в Туркестанском крае до учреждения Туркестанского кружка любителей археологии. – Средне-азиатский вестник. – 1896. - №№ 7, 8 // Туркестанский сб. – 1908. – Т. 466. – С. 175-204.
Лыкошин Н. Очерк археологических изысканий в Туркестанском крае до учреждения Туркестанского кружка любителей археологии. – Средне-азиатский вестник. – 1896. - № 7. – С. 1-33; № 9. – С. 1-26 // Туркестанский сб. – 1909. – Т. 522. – С. 1-17; Т. 523. – С. 1-13.
Лыкошин Н.С. Хороший тон на Востоке. – М.: АСТ, 2005. – 288 с.
Лыкошин Н.С. Полжизни в Туркестане: Очерки быта туземного населения. – СПб., 1916. – С. 200.
Лыкошин Н.С. – Туркестанские ведомости. – 1912. – №18. – 22 января.
Лыкошин Н.С. Хороший тон на Востоке. К полувековому юбилею завоевания русскими Туркестанского края. – П., 1915 // Туркестанский сб. – 1916. – Т. 584. – С. 1-84.
Лыкошин Н.С. – Туркестанские ведомости. – 1903. – №№79-80. – 1-5 октября.
Руднев Н. – Туркестанские ведомости. – 1900. – №№15-23. – 20 февраля (4 марта) – 19 марта (1 апреля).
Тилло А. – Туркестанские ведомости. – 1903. – №72. – 7 сентября.
Тилло А. – Туркестанские ведомости. – 1903. – №№83. – 16 октября.
References
Ewans, Martin (2010). Securing the Indian frontier in Central Asia: Confrontation and negotiation, 1865-95 (Book), pp. 1-200.
Campbell, I.W. Russian rule in Central Asia // Routledge Handbook of Contemporary Central Asia, 2021, pp. 26–40.
Sartori, P. (2014). Constructing colonial legality in Russian central Asia: On guardianship // Comparative Studies in Society and History, № 56(2), pp. 419-447.
Schimmelpenninck Van Der Oye, D. (2014). Paul's great game: Russia's plan to invade British India // Central Asian Survey, № 33(2), pp. 143-152.
Schorkowitz, D. Was Russia a colonial empire? // Shifting Forms of Continental Colonialism: Unfinished Struggles and Tensions, 2019, pp. 117–147.
Kök, E. Timurid Monuments as Seen by the Russian Painter Vasily Vasilyevich Vereshchagin (1842-1904): Documentation of the Cultural Heritage in Central Asia // Art-Sanat Dergisi, 2022 (18), с. 263-294.
Levi, Scott C. (2017). The rise and fall of Khoqand, 1709-1876: Central Asia in the global age (Book), pp. 1-288.
Marshall, A. (2006). The Russian general staff and Asia 1860-1917. (Book). King's College London, United Kingdom.
Peterson, M.K. (2016). Engineering Empire: Russian and foreign hydraulic experts in Central Asia, 1887-1917 | [L'Empire et l'ingénierie hydraulique: Les experts russes et étrangers en Asie centrale, 1887-1917] // Cahiers du Monde Russe, № 57(1), pp. 125-146
Weeks, Theodore R. (2006). Managing empire: Tsarist nationalities policy // The Cambridge History of Russia Volume 2: Imperial Russia, 1689-1917, pp. 27-441.
Venjukov M.I. Puteshestvie po okrainam russkoj Azii A journey through the outskirts of Russian Asia. – SPb., 1868. – 526 s. // Turkestanskij sb. – 1868. – T. 9. – S. 1-528.
Venjukov M.I. Ocherk geograficheskih issledovanij v Aziatskoj Rossii Outline of Geographical Research in Asiatic Russia. – Voennyj sbornik. – 1877. – № 7. – S. 1-81 // Turkestanskij sb. – 1878. – T. 185.
Venjukov M.I. Opyt voennogo obozrenija russkih granic v Azii The experience of military review of Russian borders in Asia. – SPb., 1873. – 441 s. // Turkestanskij sb. – 1873. – T. 55.
Venjukov M.I. Opyt voennogo obozrenija russkih granic v Azii The experience of military review of Russian borders in Asia. – SPb., 1873. – Ch. 2. – S. 321-487. /Prodolzh. Ch. 1/ + 79 s. Prilozhenij. Bibliografija: 33 nazv. // Turkestanskij sb. – 1873. – T. 56. – Ch. 2. – S. 321-487.
Venjukov M.I. Zametki o stepnyh pohodah v Srednej Azii Notes on the steppe campaigns in Central Asia. – Voennyj sbornik. – 1873 // Turkestanskij sb. – 1873. – T. 48. – S. 331-360.
Venjukov M.I. Jetnograficheskaja karta Aziatskoj Rossii. Masshtab: v anglijskom djume 250 verst ili 1/10, 500,000. God izdanija 1873 Ethnographic map of Asiatic Russia. Scale: in the English dume 250 versts or 1/10, 500,000. Year of publication 1873. – Venjukov M. Opyt voennogo obozrenija russkih granic v Azii The experience of military review of Russian borders in Asia. – SPb., 1873. – Ch. 2 // Turkestanskij sb. – 1873. – T. 56.
Venjukov M.I. Naselenie Hivy Population of Khiva // Turkestanskij sb. – 1873. – T. 83. – S. 49.
Venjukov M.I. Pozemel'nye priobretenija i ustupki Rossii za 30 let, 1850-80 gg Land acquisitions and concessions to Russia over 30 years, 1850-80. – Russkaja mysl', IV. – S. 131. – Rec.: Severcov. Zametka o nashih Sredne-aziatskih vladenijah A note about our Central Asian possessions. – Slovo. – 1880. – № 8 // Turkestanskij sb. – 1881. – T. 275. – S. 96-103.
Venjukov M.I. – Russkaja mysl'. – 1893. – №5.
Venjukov M.I. – Russkaja mysl'. – 1897. – 3 kniga. – S. 60.
Venjukov M.I. Turkestanskie voprosy Turkestan issues. – Russkaja mysl'. – 1899. – №9 // Turkestanskij sb. – 1907. – T. 438. – S. 85-91.
Golodnaja step', 1867-1917. Istorija kraja v dokumentah Hungry steppe, 1867-1917. The history of the region in documents. – M., 1981. – S. 187-188.
Komarov P. Eshhe o kolonizacii Syr-Dar'inskogo poberezh'ja More about the colonization of the Syr-Darya coast. – Turkestanskie vedomosti. 1903. – № 100 // Turkestanskij sb. – 1907. – T. 440. – S. 79-81.
Komarov P. Iz kirgizskih poverij From Kyrgyz beliefs. – Turkestanskie vedomosti. – 1905. – № 150 // Turkestanskij sb. – 1907. – T. 440. – S. 94-96.
Komarov P. Karakul'skie ovcy v Chimkentskom uezde Karakul sheep in the Chimkent district. – Turkestanskoe sel'skoe hozjajstvo. – 1907. – № 1 // Turkestanskij sb. – 1908. – T. 455. – S. 127-128.
Komarov P. Kirgizskie pastuhi Kyrgyz shepherds. – Turkestanskie vedomosti. – 1907. – № 17 // Turkestanskij sb. – 1907. – T. 435. – S. 49-50.
Kuznecova A.V. M.I. Venjukov o metodah osvoenija russkogo Turkestana M.I. Venyukov on the methods of development of Russian Turkestan // http://new.hist.asu.ru/biblio/zalk/119.
Lykoshin N. Ocherk arheologicheskih izyskanij v Turkestanskom krae do uchrezhdenija Turkestanskogo kruzhka ljubitelej arheologii Essay on archaeological research in the Turkestan region before the establishment of the Turkestan circle of lovers of archeology. – Sredne-aziatskij vestnik. – 1896. - №№ 7, 8 // Turkestanskij sb. – 1908. – T. 466. – S. 175-204.
Lykoshin N. Ocherk arheologicheskih izyskanij v Turkestanskom krae do uchrezhdenija Turkestanskogo kruzhka ljubitelej arheologii Essay on archaeological research in the Turkestan region before the establishment of the Turkestan circle of lovers of archeology. – Sredne-aziatskij vestnik. – 1896. - № 7. – S. 1-33; № 9. – S. 1-26 // Turkestanskij sb. – 1909. – T. 522. – S. 1-17; T. 523. – S. 1-13.
Lykoshin N.S. Horoshij ton na Vostoke Good tone in the East. – M.: AST, 2005. – 288 s.
Lykoshin N.S. Polzhizni v Turkestane: Ocherki byta tuzemnogo naselenija Half a Life in Turkestan: Essays on the Life of the Indigenous Population. – SPb., 1916. – S. 200.
Lykoshin N.S. – Turkestanskie vedomosti. – 1912. – №18. – 22 janvarja.
Lykoshin N.S. Horoshij ton na Vostoke. K poluvekovomu jubileju zavoevanija russkimi Turkestanskogo kraja Good tone in the East. To the half-century anniversary of the Russian conquest of the Turkestan region. – P., 1915 // Turkestanskij sb. – 1916. – T. 584. – S. 1-84.
Lykoshin N.S. – Turkestanskie vedomosti. – 1903. – №№79-80. – 1-5 oktjabrja.
Rudnev N. – Turkestanskie vedomosti. – 1900. – №№15-23. – 20 fevralja (4 marta) – 19 marta (1 aprelja).
Tillo A. – Turkestanskie vedomosti. – 1903. – №72. – 7 sentjabrja.
Tillo A. – Turkestanskie vedomosti. – 1903. – №№83. – 16 oktjabrja.