Польша-Литва татарларының баспа басылымдары мен қоғамдық ұйымдары: ХІХ ғасырдың екінші жартысы және ХХ ғасырдың басы
DOI:
https://doi.org/10.26577/HJ.2021.v59.i1.01Аннотация
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында поляк-литва татарларының ұлттық жаңғыруы басталды, мұның өзі ұлтшылдық жетекші идеологияға айналған Еуропадағы жалпы көңіл-күймен, сонымен қатар Ресей империясындағы мұсылман халықтары арасында ұлттық сезімдердің өсуімен, сондай-ақ бір топ жас поляк татарлары зиялыларының күш-жігерімен байланысты болды. Мақаланың мақсаты – ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы Ресейдегі поляк- литва татарларының БАҚ контенті, әдебиеті мен мәдени құндылықтары туралы зерттеулердің нәтижелерін ұсыну.
Петербург ХІХ ғасырдың аяғында империяның басқа да тұрғындарымен бірге поляктардың да үлкен тобы шоғырланған ортақ үй болды. Статистикаға сәйкес, 1900 жылы мұнда 50 мың адам өмір сүрген. Поляктар қала халқының 3,57%-ын құрады. Сол статистикаға сәйкес Санкт- Петербургте Қырым, Еділ және Сібірден келген 5,8 мың татар өмір сүрген. Бұл үлкен ұлттық ою- өрнекте поляк-литва татарлары да бар.
Санкт-Петербургте Ресейдегі ұлттық, пантюркистік және панисламистік қозғалыстардың белсенділері тәрбиеленді, олардың арасында Ахматовичтер, Крычинскийлер, Сулькевичтер, Базаревскийлер және басқалар сияқты отбасылардан өрбіген поляк татарлары да болды. Дәл сол кезде, ХХ ғасырдың басында Найман князі Мырза Крычинскийдің ескі асыл тұқымынан шыққан Леон Крычинский ұйымдастырушылық және жетекшілік рөлін атқара бастады. Мырза Крычинский Литва Ұлы Княздігінің татар ақсүйектерінің ежелгі отбасыларының бірі Найман- Пиотровичтер отбасынан еді.
Түйін сөздер: поляк-литва татарлары, идеология, ұлттық сезім, Ресей империясы, зиялылар.
Библиографиялық сілтемелер
Ali Woronowicz, Kitab Tatarów litewskich i jego zawartość, ‘Rocznik Tatarski’, Vol. 2, Zamość 1935, pp.376-395. Ali Woronowicz, Szczątki językowe Tatarów litewskich, ‘Rocznik Tatarski’, Vol. 2, Zamość 1935, pp. 351-368.
Arsłan Bej (Leon Kryczyński), Generał Maciej Sulkiewicz (1865-1920), ‘Rocznik Tatarski’, Vol.1, Wilno 1932, pp. 247-256.
V. J. ( Veli Bek Jedigar), Pułk Tatarski Ułanów im. Mustafy Achmatowicza (1919-1921), ‘Rocznik Tatarski’, Vol. I, Wilno 1932, p. 162.
Piotr Niwiński, „Pohorecki”. Ppłk Antoni Olechnowicz i Wileński Okręg Armii Krajowej w pierwszych latach powojennych, ‘Rocznik Tatarów Polskich’, Vol. III, Gdańsk - Toruń 1995, pp. 49-63.
Materiały z dziejów Namiestnictwa Wojskowego Tatarów Polskich ` r. 1992, (in) ‘‘Rocznik Tatarów Polskich’, Vol. III, Gdańsk-
-Toruń 1995, pp. 249-250.
Leon Najman Mirza Kryczyński, Tatarzy polscy a Wschód muzułmański (in:) ‘Rocznik Tatarski’, Vol. II, Zamość 1935, pp. 1-131, Edition II (in:) ‘Rocznik Leon Kryczyński, Czarny Michał (Aleksander Sulkiewicz) 1867-1916. Wierny żołnierz Marszałka Piłsudskiego. Szkic biograficzny, Wilno 1932.
Tatarów Polskich’, Vol. IX, Gdańsk 2004, pp. 5-120 + 16 n.p. Jan Tyszkiewicz, Z historii Tatarów (…), op. cit., p. 87.
Marek M. Dziekan, Chamaił Aleksandrowicza, ‘Rocznik Tatarów Polskich’, Vol. 2, Gdańsk 1997, pp. 27-4. Stanisław Dumin, Herbarz rodzin tatarskich Wielkiego Księstwa Litewskiego, Gdańsk 1999, p. 96.
Kalendarz Muzułmański 1368/1949, compiled and published by Naczelny Imamat Muzułmanów Polskich w Wielkiej Brytanii, Londyn 1949, p. 24.
O Muślimach litewskich. Z notat i przekładów litewskiego Tatara Macieja Tuhana- Baranowskiego, post mortem issue of An- toni Kruman, Warszawa 1896; Maciej Tuhan – Baranowski, Historia narodu litewsko- tatarskiego w tłumaczeniu i z przedmową Matiasa Tuhan Beka, elaborated by Tamara Bairaszeuskaite, ‘Rocznik Tatarów Polskich’, Vol. 4, Gdańsk 1997, pp. 253-271.
Selim Chazbijewicz, Prasa tatarsko-muzułmańska w Polsce w latach 1939-1996, ‘Rocznik Tatarów Polskich’, Vol. 3, Gdańsk-
-Toruń 1995, pp. 87-103.
Selim Chazbijewicz, Książka polsko- litewskich Tatarów i jej rola w kształtowaniu samoświadomości etnicznej, p. 69.
The printed work from the 17th century, entitled ‘Apologia Tatarów’ has not been preserved. It was written by Jakub Azulewicz as the response to anti-Tatars pamphlets, based on ‘Alfrukan tatarski” by Piotr Czyzewski published in the beginning of the 17th century.
Selim Chazbijewicz, Shards of the Golden Horde: Polish (Lithuanian) Taters. Qazaq Gazatteri, 30 November 2020, http://mysl. kazgazeta.kz/news/15511
