Жариялау этикасы

«ҚазҰУ хабаршысы. Журналистика сериясы» журналының редакциялық алқасы мүшелері өзінің кәсіби қызметінде «әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ғылыми журналдарына арналған жариялау этикасының» (бұдан әрі – Жарияланым этикасы) қағидаты мен нормасын ұстанады. Жариялау этикасы жөніндегі комитеттің (СОРЕ) халықаралық жарияланымдық этикалық нормасына сәйкес әзірленді.

Жарияланым этикасы редакторлардың, рецензенттер мен авторлардың этикалық мінез-құлқының нормасын, қағидаты мен стандартын, мүдделер қақтығысын, әдепке жат мінез-құлықты анықтау жөніндегі шараларды, мақаланы алып қою (ретракция), түзету және теріске шығару жөніндегі нұсқаулықтарды белгілейді.

Жариялау процесіне қатысушының бәрі, атап айтқанда, әр автор, әр ғылыми редактор, әр рецензент, жауапты хатшы, «ҚазҰУ хабаршысы. Журналистика сериясы» журналының редакциялық алқасы мүшелері міндетті түрде Жарияланым этикасының қағидасын, нормасы мен стандартын ұстануға міндетті. Этикалық қағиданы сақтау ғылыми журналдың сапасын күшейту және сақтау үшін де, жариялау процесіне қатысушылар арасындағы сенім мен құрмет үшін де маңызды.

Жалған авторлық, зерттеу нәтижесін бұрмалау және қолдан жасау, жалған ғылыми мәтін жариялау, автордың рұқсатынсыз басқа басылымға мақала қолжазбасын беру, автор материалын үшінші тұлғаға беру, дәйексөз, плагиат қолданылған жағдайда авторлық құқық пен редакциялық процестің құпиялылық қағидаты бұзылған кезде, ғылыми зерттеу нәтижесін жариялау үшін агенттік қызметтерге жүгіну жағдайында автордың, редактордың немесе баспагердің іс-әрекеті әдепке жат мінез-құлық болып саналады.

Редакциялық кеңес мүшелерінің Жарияланым этикасының қағидалары

 «ҚазҰУ хабаршысы. Журналистика сериясы» журналының редакциялық алқа мүшелері журналдың дамуына, жетілуіне, халықаралық мәліметтер базасына енуіне жауапты, пікір еркіндігі, журнал авторлары мен оқырмандарының ғылыми және кәсіби қажеттілігін қанағаттандыру, автордың, рецензенттің және журнал баспагерінің коммерциялық мүдде көздеген материалдарды жариялау туралы шешім қабылдауға әсер етуіне жол бермеу қағидаларын ұстануы тиіс, сондай-ақ ғылыми жарияланымдардың сапасын арттыру, жарияланым процесінің барлық кезеңдерінде ақпарат құпиясын қорғау үшін барлық шараны қабылдауы тиіс.

Барлық автордың теңдігі. Редакциялық алқа мүшелері авторлар ұсынған материалдарды журналда жариялау туралы шешім қабылдауға жауапты. Редакциялық алқа мүшелері қолжазбаларды нәсіліне, жынысына, жыныстық бағдарына, діни сенімдеріне, этникалық шығу тегіне, азаматтығына, авторлардың саяси немесе коммерциялық көзқарастарына қарамастан, олардың зияткерлік мазмұны бойынша бағалауы тиіс.

Қолжазбаны жариялау туралы шешім қабылдау. Редакцияға ұсынылған мақалалардың қайсысы жариялануы тиіс екендігі туралы шешімді журнал редакциясы ресімдеу, плагиат талаптарына сәйкестігін тексеру нәтижелері негізінде және ғылыми рецензиялау нәтижелері бойынша қабылдайды. Қолжазбаны жариялау туралы шешім қабылдау кезінде редакциялық алқа журнал саясатын және жарияланымдық этиканы басшылыққа алады, плагиат белгілері бар мақаланы жариялауға, ғылыми этика қағидаларын, стандарттары мен нормаларын бұзуға және авторлық құқықтарды бұзуға жол бермейді.

Редакциялық алқа мүшелері әдепсіз мінез-құлқы, плагиаты, автордың шамадан тыс өзін-өзі бағалауы, мүдделер қақтығысы бар мақаланы жариялағаны үшін жауапты болады. Егер мақала жазу кезінде жарияланымдық және/немесе ғылыми этика қағидалары бұзылған жағдайда журналдың ғылыми редакторы редакциялық алқаның шешімі негізінде жарияланымның ретракциясын жүргізуге тиіс. Мақаланы автор (авторлар) немесе журналдың редакциясы кері қайтарып алуы мүмкін. Редакция СОРЕ ұсынымдарына сүйене отырып  жарияланымдық және/немесе ғылыми этиканы бұзған жағдайда жарияланған мақаланы алып қоюды (ретракция) жүзеге асырады.

Мақала кері қайтарып алынады (ретрагирленеді):

- егер дерек сенімсіз болса, немесе заңсыз іс-әрекет, мысалы, дерек бұрмалау нәтижесінде алынғаны туралы нақты дәлелдер болса;

- «ҚазҰУ хабаршысы. Журналистика сериясы» журналына дейін қолжазбаның басқа басылымда жарық көргені шығып қалса;

- мақалада плагиат, соның ішінде сурет, график, кесте көшіру және т. б. анықталса;

- мақалада басқа ғалымдарға, олардың зерттеуіне теріс әсер етуі мүмкін өрескел қате болса, мысалы, эксперименттен кеткен қате, т.с.с;

- үшінші тұлғалар тарапынан мақалаға немесе оның жекелеген бөлігіне авторлық құқық жайында шағымдар пайда болса;

- мақалада жарияланым және/немесе ғылыми этика қағидасына, стандарты мен нормасына қайшы келетін ақпарат болса.

Осындай жағдайларда журналдың редакциялық алқасы тексеру жүргізеді, оның нәтижесі бойынша мақала жариялаудан кері қайтарып алынуы (ретрагациялануы) мүмкін. Ол үшін мақаланы ғылыми редактор растап, қол қоятын басылымнан кері қайтару туралы акт жасалады. Мақаланың авторына актінің көшірмесі жіберіледі.

Осыдан кейін журналдың веб-сайтында мақала себептері көрсетіліп қайтарылып алынды деп белгіленеді. Редакция мақаланы алып қою (ретракция) туралы ақпаратты журнал сайтының басты бетінде жариялайды және мақаланы алып қою (ретракция) рәсімі жүргізілгеннен кейін ақпаратты журналдың кейінгі нөмірінде орналастырады.

 «ҚазҰУ хабаршысы. Журналистика сериясы» журналының жарияланған басылымдарда анықталған бұзушылықтар туралы барлық өтінішті жауапкершілікпен, объективті және мұқият қарастырады.

Редакция авторлар мен рецензенттердің материалды жариялағаннан кейін жіберілген қателер мен бұзушылықтар туралы редакцияға барынша жедел хабарлауды олардың жауапкершілігі мен міндеті деп санайды.

Құпиялылық принципі. Қолжазбаны қарау кезеңінде (ол жарияланғанға дейін) редакторлар мен редакциялық алқа мүшелері ол туралы ақпаратты авторлардан, тағайындалған рецензенттерден және баспагерлерден басқа ешкімге хабарламауы тиіс. Қарау үшін алынған кезкелген қолжазба құпия материал ретінде қаралуы тиіс. Қолжазбалар ғылыми редактордың рұқсатынсыз үшінші тұлғаларға көрсетілмеуі және талқыланбауы керек.

Редакциялық алқа мүшелері қабылданбаған қолжазбалар авторлардың жазбаша келісімінсіз редакциялық алқа мүшелерінің өзінің зерттеулерінде пайдаланылмайтынына кепілдік береді.

Этикалық емес мінез-құлық туралы шағымдарды қарау. Редколлегия мүшелері қолжазба авторының және «ҚазҰУ хабаршысы. Журналистика сериясы» журналында жарияланған әдепке жат қылықтарды әшкерелеген әр шағымды оның түскен уақытына қарамастан жеке-жеке қарастыруы тиіс. Редакциялық алқа мүшелері осындай наразылықтарға қатысты объективті,  тиісті шара қолдануы керек. Талап-арыздың дәлелдері расталған жағдайда редакциялық алқа мүшелері қолжазбаны жариялаудан бас тартуға және хат-хабар алмасу үшін автормен одан әрі ынтымақтастықты тоқтатуға, теріске шығаруды жариялауға, сондай-ақ автордың(лардың) этикаға жат мінез-құлқының одан әрі жолын кесу үшін өзге де шараларды қабылдауға құқылы.

Редакциялық алқа, олардың лауазымдық міндеті мен жауапкершілігі

«ҚазҰУ хабаршысы. Журналистика сериясы» журналының ғылыми редакторының, жауапты хатшысының, редколлегия мүшелеріның міндеттері мен жауапкершіліктері бекітілген тиісті лауазымдық нұсқаулықтарда көрсетілген.

Автордың жариялау этикасының принциптері

Бір реттік басылым. Автор(лар) редакторға берілген мақаланың қолжазбасы басқа басылымға ұсынылмағанына кепілдік береді. Қолжазбаны бірнеше журналға/басылымға бір уақытта жіберуге жол берілмейді және бұл басылым этикасы, стандарты мен нормасын өрескел бұзу болып табылады.

Қолжазбаның авторлығы. Қолжазбаны дайындауға зор интеллектуалды үлес қосқан адам (екі және одан да көп автормен бірге) автор тізімінде бірінші болып көрсетіледі. Әр мақала үшін хат жазуға автор тағайындалуы керек, ол мақаланың ең соңғы нұсқасын дайындауға, редакциямен байланысқа түсуге жауапты, оған жеткілікті үлес қосқан барлық зерттеушілердің (егер автор саны біреуден көп болса) авторлардың тізіміне енуін қамтамасыз етуі керек, сонымен қатар басылым редакциясына жіберуі үшін барлық автордан қолжазбаның соңғы нұсқасына мақұлдау алуы керек. Қолжазба/мақала авторының бәрі шығарманың мазмұнына жауап береді.

Түпнұсқа принципі. Автор(лар) қолжазбада келтірілген зерттеу нәтижесінен өзіндік жұмыс ұсынатынына және плагиат тексеру жүйесі арқылы қолжазбаны тексеру барысында анықталуы мүмкін қате мен плагиаттың болмауына кепілдік береді.

Авторлар этикаға жат құлық көрсеткені, плагиат жасағаны, өзінің шығармасынан плагиат жасап, дәйексөз алғаны, бұрмалағаны, жалған мәлімет көрсеткені, жалған автор болғаны, мақалалардың қайталанғаны, мүдделер қақтығысына барғаны үшін және оқырманды алдау белгісі бар мақаланы жариялағаны үшін жауап береді.

Дереккөздерді растау принципі. Автор(лар) зерттеу барысында өзі пайдаланған ғылыми және басқа дереккөзді дұрыс көрсетуге міндеттенеді. Басқа біреудің шығармасының кезкелген бөлігін қолданған жағдайда және/немесе басқа автордан (авторлардан) өтініштер алған кезде қолжазбада түпнұсқа дереккөздің авторын (авторларын) көрсететін библиографиялық сілтемелер болуы керек. Күмәнді дереккөзден алынған ақпарат қолжазбаны дайындауда пайдаланылмауы қажет.

Егер рецензенттің, ғылыми редактордың, журналдың редакция алқа мүшелерінің зерттеу нәтижесінің шынайылығы мен сенімділігіне күмәны туса, автор(лар) қолжазбада келтірілген нәтижелерді немесе фактілерді растайтын қосымша материалдар ұсынуы керек.

Жариялау процесіндегі қателіктерді түзету. Егер шығармадағы қателік мен дәлсіздік жариялау процесінің кезкелген кезеңінде анықталса, авторлар бұл туралы ғылыми редакторға шұғыл хабарлап, журнал сайтында тиісті түзету (Erratum немесе Corrigendum) жасау үшін жіберілген қатені жоюға немесе түзетуге көмек көрсетуге міндеттенеді. Түзетуге болмайтын өрескел қателер туындаған жағдайда автор(лар) қолжазбаны/мақаланы алып тастауы керек.

Жариялау этикасын ұстау қағидаты. Авторлар сын-пікірге немесе зерттеуге қатысты түсініктерге, сондай-ақ рецензия мен жариялауға, редакциямен өзара қарым-қатынасқа қатысты этикалық нормаларды сақтауы керек. Авторлардың этикалық қағидаларды сақтамауы баспа этикасын өрескел бұзу ретінде қарастырылады және қолжазбаны рецензиялаудан және/немесе жариялаудан алып тастауға негіз бола алады.

Рецензенттің жариялау этикасының принциптері

Рецензиялаудың объективтілік принципі. «ҚазҰУ хабаршысы. Журналистика сериясы» журналының қолжазбаға сараптамалық бағалауды объективті жүргізуге міндеттенеді. Қолжазба авторына қатысты жеке сынға жол берілмейді. Рецензент өзінің ескертулерін дәлелдеуі және қолжазбаны қабылдау немесе оны қабылдамау туралы өз шешімін негіздеуі тиіс.

Автордың (лардың) ұлты, діні, саяси немесе өзге де көзқарастары рецензенттің (-тердің) қолжазбаны рецензиялау процесінде қаперге алынбауы және ескерілмеуі керек.

Рецензенттің редакциялық шешімдерге қосқан үлесі. Рецензент(-тер) жазған сараптамалық бағалау редакцияның жариялау туралы шешім қабылдауына ықпал етеді, сондай-ақ авторға(-ларға) қолжазбаны жетілдіре түсуіне көмектеседі. Қолжазбаны жариялауға қабылдау, авторға жұмысты өзгертуге немесе пысықтауға қайтару немесе жариялаудан бас тарту туралы шешімді рецензия нәтижесіне сүйене отырып редакция алқасы қабылдайды.

Уақытылы қарау принципі. Рецензент рецензияны редакция белгілеген мерзімде, бірақ қолжазбаны рецензиялауға алған сәттен бастап екі айдан кешіктірмей ұсынуға міндетті. Егер мақаланы қарау және рецензияны белгіленген мерзімде дайындау мүмкін болмаса, рецензент бұл туралы ғылыми редакторға дереу хабарлауы тиіс.

Ұсынылған қолжазбаны рецензиялау кезінде оның біліктілігі сәйкес келмейді немесе шешім қабылдау үшін жеткіліксіз деп санайтын рецензент бұл туралы ғылыми редакторға дереу хабарлап, қолжазбаны рецензиялаудан бас тартуы керек.

Рецензент тарапынан құпиялық қағидасы. Рецензентке рецензиялауға ұсынылған қолжазба құпия материал ретінде қарастырылуы керек. Рецензент журналдың ғылыми редакторының және/немесе автордың тарапынан жазбаша рұқсат алғаннан кейін ғана оны көрсетуге және/немесе басқа адамдармен талқылауға құқылы.

Рецензиялау және жариялау процесін қамтамасыз ету барысында алынған ғылыми жұмыстың ақпараты мен идеяларын рецензент(-тер) бас пайдасы үшін пайдаланбауы тиіс.

Қайнаркөзді растау принципі. Рецензент назардағы қолжазбаның зерттеу нәтижелеріне әсер ететін, бірақ автор(-лар) келтірмеген ғылыми жұмыстарды көрсетуі тиіс. Сондай-ақ, рецензент ғылыми редактордың назарын қарастырылып отырған қолжазба мен бұрын жарияланған жұмыс арасындағы айтарлықтай ұқсастыққа немесе сәйкестікке көңіл аударуы керек.

Егер рецензентке қолжазбада плагиат, қисынсыз көшіру, жалған және ойдан шығарылған материалдар мен зерттеу нәтижелері бар деп пайымдауға жеткілікті негіздер болса, онда ол қолжазбаны жариялауға жібермеуге және журналдың ғылыми редакторына жарияланым және ғылыми этика қағидатын, стандарты мен нормасын бұзушылық туралы хабарлауы тиіс.

Мүдде қақтығысы

Жарияланым этикасы жөніндегі комитеттің (СОРЕ) анықтамасы бойынша мүдде қақтығысы дегеніміз, ол -  жарияланатын материалға қатысты авторларға, рецензенттерге немесе редакциялық алқа мүшелеріне олардың пікіріне әсер ете алатын, буалдыр мүддесі бар даулы жағдайлар. Мүдде қақтығысы рецензенттің және редколлегия мүшелерінің ғылыми пікіріне, нәтижесінде қолжазбаны жариялауға қатысты редколлегияның шешіміне әсер етуі мүмкін қаржылық, кәсіби немесе жеке бір жағдайлар пайда болған кезде туады.

Журналдың жауапты редакторы қолжазбаны жариялау процесінің барлық қатысушысынан мүдде қақтығысын жасырмай айтуын талап етуі керек.

Редакциялық алқаның шешіміне қандай да бір әсер етуі мүмкін мүдде қақтығысы туралы ғылыми редактор, редакциялық алқа мүшесі және рецензенттер хабардар етуі тиіс. Редакциялық алқа мүшелері, егер қолжазба авторының зерттеу нәтижесіне байланысты қандай да бір бәсеке қатынаста болса, не мүдде қайшылығы болса, қолжазбаны қараудан бас тартуға тиіс.

Қолжазбаны журналға қарауға берген кезде автор(-лар) қолжазбаның мазмұнында зерттеуді қаржыландырған барлық көзді көрсеткенін мәлімдейді; сондай-ақ қарауға берілген қолжазбаға қатысты мүдде қақтығысын тудыруы мүмкін коммерциялық, қаржылық, кәсіби немесе жеке бір факторлар бар екенін нұсқайды. Автор(лар), олардың пікірінше, мүдде қақтығысы болған жағдайда қолжазбасын объективті бағалай алмайтын ғалымдарды ілеспе хатта көрсете алады.

Рецензент қолжазбаға қатысы бар автордың біреуімен бәсекеден, ынтымақтастықтан немесе басқа да қатынастан туындайтын мүдде қақтығысына себеп болуы мүмкін қолжазбаны қарамауы тиіс.

Қолжазбаның мазмұнымен мүдде қақтығысы болған жағдайда жауапты редактор бұл туралы ғылыми редакторға хабарлауы тиіс, ал ғылыми редактор қолжазбаны тексеруді және рецензиялауды басқа редакторға/рецензентке қайта тапсырады.

Существование конфликта интересов между участниками в процессе рассмотрения и рецензирования не значит, что рукопись будет отклонена.